دعا يكى از كشش‏هاىِ طبيعى هر انسانى به‏شمار مى‏رود؛ زيرا وى خود را قادر به تأمين خواسته‏هاى فراوانى- كه دارد- نمى‏بيند و اگر به چشمِ بصيرت بنگرد حتى در برآورده كردن يكى از آن‏ها هم، به شدّت فقير و ناتوان است، چنان كه كلام خداى متعال بيانگر اين مطلب مى‏باشد: «يَا أَيُّهَاالنَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاء إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِىُّ الْحَمِيدُ».[1] از اين‏رو، با همه وجود، قدرت مطلق را مى‏طلبد تا خواسته‏هاى خويش را با او در ميان بگذارد و در هر لحظه با او زمزمه كند. انبياى الهى- صلوات اللَّه عليهم اجمعين- به مردم، همين كشش فطرى را يادآور شدند تا هماره با خداوند ارتباط داشته باشند و خواسته‏هاى خود را فقط از او بخواهند.

از سوى ديگر، اين انسانِ خداجو و حقيقت‏طلب، به‏دنبال وقتى است كه در آن، سبك‏بارتر و آسان‏تر، به مناجات برخيزد؛ بنابراين، خداوند متعال «رمضان» را آفريد و در آن «سحر» را قرار داد. يعنى هنگامه نجوا، راز شنوى و خداخواهى؛ هنگامه‏اى كه درهاى آسمان گشوده خواهد شد و فرشتگان خدا در سكوتى سنگين و دل‏پذير، فوج فوج بر زمين فرود مى‏آيند و پيام‏هاى حضرت حق را به بندگانِ شايسته خويش مى‏رسانند.

آفاق نيايش تفسيردعاى سحر، ص: 13

آرى، رمضان و سحر، دو زمانِ پرارزش براى صعودِ معنوى انسان‏اند و دعا آوازى است كه آدمى در ضمن آن، اوج‏گيرى بهتر و عبورِ سلامت‏خيز از منطقه‏هاى دشوار و مسيرهاى پرمخاطره را طلب مى‏كند. رمضان و سحر و دعا با هم آميخته‏اند؛ اما همه چيز از «سحر» آغاز مى‏شود و نقطه عزيمت، اراده و قصد و نيت انسان براى ورود به رمضان از سحر است. در اين وقتِ اندك، گويى حركتِ طبيعى و زمان آفرينِ ماده از سنخِ خويش جدا مى‏شود و صبغه لاهوتى به خود مى‏گيرد و زمين و انسان را به يك‏باره به آن‏سوى طبيعت مى‏برد و دوباره بازمى‏گرداند. از اين‏رو حضرت حق در قرآن به سپيدگاه فجر قسم ياد مى‏كند و ارزشمندى آن را به بندگانش يادآور مى‏شود.

اين وقتِ بهشتى را، هر سالكى بنابر تمايلاتِ نيايش‏گرانه‏اش، غنيمت مى‏شمرد و آهنگ دعا و زمزمه با معشوق مى‏كند، هر كس به هر زبانى و با هر شيوه‏اى كه «او» را بخواند و حريم توحيد و يكتايى را پاس دارد در درگاه احديت مقبول مى‏افتد و نتيجه‏اش به خود وى بازمى‏گردد؛ اما براى سالم و سريع رسيدن لازم است، همانند هر كار ديگر، شيوه مناجات و آداب زمزمه را از معلمانِ عشق و توحيد يعنى ائمه معصوم عليهم السلام بياموزيم؛ آنان كه مشعل هدايت و مناره‏هاى بلند رستگارى در دنياى ظلمانى‏اند.

چنان كه آموزه‏هاى آموزگاران اين مكتب-/ كه خود با طى طريق در اين وقت بهشتى، از زمان و مكان به شيوه‏هاى ياد شده، راه‏هاى تاريكى را پشت سر نهاده و قدم در روشنايى راه هدايت گذاشته-/ درباره اين دعاى مبارك، پرخير و بركت ما را رهنمون است، هم‏چنان كه امام خمينى رحمه الله در مقدمه كتاب شرح دعاى سحر در خصوص انگيزه خود از شرح دعاى پرفيض سحر مى‏فرمايد: «از بزرگترين نعمت‏هاى الهى بر بندگان و رحمت واسعه او، دعاهايى است كه از معصومان عليهم السلام-/ كه خزاين وحى و

آفاق نيايش تفسيردعاى سحر، ص: 14

شريعت و حَمَله علم و حكمت هستند-/ رسيده است؛ زيرا همين دعاها رابطه معنوى خالق و مخلوق، خط اتصال عاشق و معشوق، و وسيله ورود در حصن حصين الهى و تمسك به عروةالوثقى و حبل‏الله متين است و بديهى است كه به اين اهداف نمى‏توان رسيد مرگ با توجه به معانى آن‏ها و حضور قلب. از اين رو به شرح اين دعا پرداختم.»

بنابراين آموزه مهمى كه در ضمنِ آداب سحر از پيشوايان دينى ما رسيده «دعاى سحر» است كه زبانِ سالك را در هنگام مواجهه با معشوق مى‏گشايد و شيوه توصيف و نحوه خطاب كردنِ او و راه‏هاى «سؤال» و «خواستن» را يكى پس از ديگرى مى‏آموزد و در پايان مى‏آموزد كه وظيفه او فقط خدا خدا گفتن است؛ تا به وصال و تقرب حضرت حق، مولا و معشوق خود دست يابد. يعنى فقط او را مى‏خواهد نه چيز ديگر در كنار او، اين نگاه عارف و عاشق است از دعاى سحر كه قرآن به آن سوگند ياد كرده است. و قدرت آن از تك‏تك فرازهايش هويداست.

سيدبن طاووس در كتاب اقبال پس از نقل اين دعا از قول امام باقر عليه السلام در شأن و منزلت دعاى سحر روايتى به اين مضمون بيان مى‏كند: «اگر مردم عظمت اين دعا در نزد خدا، و سرعت استجابت اين دعا-/ براى كسى كه آن را مى‏خواند-/ را مى‏دانستند، براى به دست آوردن آن بر روى هم‏ديگر شمشير مى‏كشيدند.»[2] روايتى ديگر از ايشان وجود دارد كه امام باقر عليه السلام در آن مى‏فرمايد: «اگر سوگند ياد كنم كه اسم اعظم خدا در اين دعا است، سوگندم درست است، پس هرگاه دعا كرديد در دعا كوشش كنيد كه اين دعا از علوم پنهانى است. پس آن را پنهان كنيد مگر از اهلش. منافقين و تكذيب كنندگان و انكاركنندگان از اهل اين دعا نيستند و اين دعا،

آفاق نيايش تفسيردعاى سحر، ص: 15

دعاى مباهله است؛ مى‏گويد: اللهم انى اسئلك من بهائك بأبهاه ....»[3] هم‏چنان عارف بزرگ حضرت امام خمينى رحمه الله در مقام معرفى منزلت و شأن دعاى سحر مى‏فرمايد: «من اجلّ الادعية قدراً و أرفعى منزلة، لا شتما له على الصفاتِ الحُسنى الالهيّة و الامثال العليا الربوبية و فيه الاسم الاعظم و التجليا لِاتم الأقدم.»

هم‏چنين عارف فرزانه آيت‏اللَّه حسن‏زاده در خصوص جايگاه ويژه دعاى سحر مطلبى را-/ از استادش، حكيم و عارف و فيلسوف علامه طباطبايى-/ چنين مى‏فرمايد:

«وقتى به حضور شريف علامه طباطبايى، تشرف حاصل كرده بودم و عرض حاجت نمودم. فرمودند: آقا، دعاى سحر حضرت امام باقر عليه السلام را فراموش مكن كه در آن جمال و جلال و عظمت و نور و رحمت، و علم و شرف است و حرفى از حور و غلمان نيست اگر بهشت شيرين است، بهشت آخرين شيرين‏تر است.»

گفتنى است كه در اين دعا 22 فقره از نام‏هاى خداوند قرار دارد و شرحى در ذيل هر يك از آن‏ها ارائه شده قابل ذكر است كه دعاى سحر ابن ادريس، غير از دعاى سحر منسوب به امام باقر عليه السلام است.

در مهج الدعوات نيز درباره اين دعا از حسن بصرى نقل شده كه: «چو خداى تعالى ادريس را به قوم خود فرستاد اين اسماء را به او آموخت كه در پنهان بخواند و به قوم خود نياموزد و خدا را به آن اسماء بخواند و به بركت اين دعا بود كه خداوند او را به آسمان برد و به مكان بلند رسانيد و بعد از آن اين اسماء را به موسى آموخت و بعد از آن به حضرت پيغبر آموخت و ايشان در غزوه احزاب اين دعا را خواندند و حسن بصرى مى‏گويد من از ترس حجاج اين اسماء را مى‏خواندم و خداى تعالى شر او را از

آفاق نيايش تفسيردعاى سحر، ص: 16

سرمن كم نمود.»[4] قابل ذكر است كه دعاى سحر ابن ادريس، غير از دعاى سحر منسوب به امام باقر عليه السلام است.

بنابراين دعاى سحر هم‏چنان كه از اسمش پيداست؛ شرح عرفانى دعاى معروف مباهله است كه از ائمه عليهم السلام بوده از اين رو شيعيان نيز به آن اهتمام ويژه دارند. در همين راستا انديشمندان و حكيمان نام‏دارى بر آن شرح نگاشتند كه از جمله مى‏توان اين بزرگان را نام برد:

شرح دعاى سحر، سيدابوالحسن رفيعى قزوينى؛ شرح دعاى سحر، ملاحبيب‏اللَّه كاشانى؛ شرح دعاى سحر، ملامحمد صالح حايرى مازندرانى؛ شرح دعاى سحر، شيخ آقا بزرگ تهرانى؛ شرح دعاى سحر، ميرزا محمد تنكابنى؛ شرح دعاى سحر، ملاهدايت‏اللَّه آشتيانى؛ شرح دعاى سحر، محمدكريم خان كرمانى.

از جمله شرح‏هاى نگاشته شده درباره دعاى سحر كه بسيار مفيد و پرارزش مى‏باشد، شرح دعاى سحر ارزشمند امام خمينى رحمه الله است كه- با تكيه بر آيات قرآن، و روايات اهل‏بيت عليهم السلام-/ در شرح دعاى «مباهله» معروف به دعاى سحر در سال 1347 هجرى و 1307 شمسى به زبان عربى نگاشته شده و سپس اين كتاب نفيس به فارسى ترجمه شده.

از مطالب بيان شده چنين استفاده مى‏شود كه اين دعا هميشه مورد توصيه عالمان و عارفانِ گوهرشناس بوده و از همين روست كه بزرگان اين طايفه-/ از گذشته تا به حال-/ شرح‏هايى بر آن نوشته‏اند كه فقيه عارف حضرت آيةالله العظمى حاج شيخ‏

آفاق نيايش تفسيردعاى سحر، ص: 17

حسين مظاهرى «دامت بركاته» نيز- كه انس و الفتى ديرينه با دعا و آموزه‏هاى عرفانىِ مكتب اهل‏بيت عليهم السلام دارند، و به طور دايم به تفسير ادعيه و مناجات‏هاى معصومان عليهم السلام پرداخته‏اند- ايشان دعاى سحر را راز و نياز عارف با حضرت حق مى‏داند و معتقد است عارف در دعاى سحرگاهى به صفات جماليه و جلاليه حق نظر دارد و گاهى به صفات افعال او يعنى فيض مقدّس توجه دارد و لذا وقتى خدا خدا مى‏كند لذت مى‏برد.

ايشان سعى دارد تا با تفسير ادبى، عرفانى، ولايى و اخلاقى فرازهاى دعاى سحر حلاوت و لذت آن را به كلام تشنگان بچسباند. از آنجايى كه خود از شيرينى و لذت آن بهره‏مند بوده است و فارق از نگاه‏هاى بيرونى، از درون سخن مى‏گويد عاشق را بهره‏مند مى‏سازد در همين راستا اهتمام به شرح دعاى مبارك سحر كردند. كه چون در غالب گفتارى ارايه شده بود، از اين‏رو صورتِ نوشتارى‏اش ضرورى بود، بنابراين، با نظر ايشان پس از ويرايش و تصحيح عبارتى و نزديك ساختن آن به زبان نوشتار، استخراج و تنظيم فنى منابع، كنترل آيات و روايات و حروف‏چينى و صفحه‏بندى تازه، به شكلى كه اينك پيش روى شما است، تقديم مى‏شود. اميد كه صاحب رمضان و سحر را خشنود سازد و خوانندگان ارجمند را مفيد افتد.

سيد محمد رضا حسينى‏

استاد يار دانشگاه پيام نور